Waar komen de spanningen in Oekraïne vandaan? En hoe reageert de EU op deze situatie?

Wat is er vandaag net aan de hand?

Sinds het voorjaar van 2021 verzamelden zo'n 106.000 Russische troepen (zo’n 25% van de Russische landmacht) zich aan de grens met Oekraïne. De officiële reden? Rusland eist dat de onderhandelingen over de toetreding van Oekraïne en Georgië tot de NAVO worden stopgezet (een doorn in het Russische oog, en dat eigenlijk al sinds 2008, toen het idee van de toetreding op tafel werd gelegd). Ook moet de NAVO haar troepenmacht afbouwen in Oost-Europese landen. Daarnaast weigert Poetin aan te nemen dat Oekraïne een soeverein land is, waardoor de Russen regelmatig acties ondernemen die de territoriale integriteit van Oekraïne schenden. In een reactie daarop voorzag de VS al voor meer dan 200 miljoen euro aan militair materiaal voor het Oekraïense leger. Ook vanuit de NAVO werden verschillende bataljons gestuurd richting de buitengrenzen van Europa.

Deze wapenwedloop langs beide kanten deed de spanningen internationaal hoog oplopen. Het vermoeden dat Poetin op het punt stond om Oekraïne opnieuw binnen te vallen, bevestigde de president uiteindelijk zelf in een tv-toespraak op 21 februari. Diezelfde nacht nog trokken Russische troepen Oekraïne grens over.

Zijn deze spanningen nieuw?

Eigenlijk niet. Sinds de grote pro-Europese Maidanprotesten in Kiev in 2014, die toen uiteindelijk aanleiding gaven tot de installatie van een nieuwe pro-Europese regering (en dus de val van het oude bewind onder Viktor Janoekovitsj veroorzaakten) en de annexatie van de Krim door Rusland (samen met enkele Oost-Oekraïense gebieden die de onafhankelijkheid uitriepen), heerst er permanente onrust tussen Oekraïne en Rusland. Hoewel er tot voor kort officieel geen oorlog gaande was, zijn er heel wat bewijzen van gerichte (cyber)aanvallen, en oefenden de befaamde ‘little green men’ (waarschijnlijk Russische soldaten zonder officiële insignes van het Russische leger) ook voor de officiële start van de oorlog militaire druk uit in Oost-Oekraïne.

Hoe verloopt het conflict in Oekraïne?

Lange tijd speculeerden experten en politici over Poetins volgende zet. Hoewel de Britse geheime dienst bewijzen deelde over een mogelijke Russische staatsgreep in Oekraïne, ontkende Poetin in alle toonaarden dat hij Oekraïne zou binnenvallen. Bovendien kampt Rusland met heel wat economische en demografische problemen, en moest het (sterkere) Russische leger zich voorbereiden op heel wat weerstand langs Oekraïnse zijde. De kans leek dus veel reëler dat Poetin enkele gerichte aanvallen zou uitvoeren (zoals aanvallen op militaire installaties of op enkele steden) die het pro-Europese regime konden destabiliseren.

Deze speculaties smolten echter als sneeuw voor de zon toen Russische troepen op 22 februari vanop verschillende plaatsen de Oekraïnse grens overstaken. Wat oorspronkelijk verpakt werd als een speciale militaire missie om separatistische leiders in Oekraïne bij te staan, draaide snel uit op een grootschalige militaire operatie die ondertussen al verschillende grootsteden (waaronder Marioepol, Charkov en de hoofdstad Kiev) trof. Vredesgesprekken en staakt-het-vurenacties blijven tot op vandaag dode letter. Concrete nucleaire dreigingen en een groeiende bewijslast dat het Russische leger oorlogsmisdaden pleegt, zetten het conflict ook internationaal op scherp.

Welke rol speelt de EU in dit verhaal?

Een eerste vraag die je dan moet beantwoorden is: welke belangen heeft Europa in Oekraïne?

• Er heerst een duidelijk pro-Europees sentiment onder een groot deel van de bevolking van Oekraïne. De Russische reactie is dan ook deels te verklaren door Europese toenaderingen (in 2014 werd een associatieverdrag getekend tussen Oekraïne en de EU), en de officiële verklaring van de EU dat de onderhandelingen om Oekraïne toe te laten tot de NAVO niet worden stopgezet. Een belangrijke vraag is dus: kan de EU het zich permitteren om Oekraïne ‘los te laten’? Ondertussen diende president Zelensksy een officiële toetredingsaanvraag in die in het Europees Parlement op luid applaus kon rekenen, maar nog niet officieel bekrachtigd werd door de andere Europese instellingen.
• Energiebelangen en Russisch gas: 40% van de Europese gasbevoorrading is afkomstig uit Rusland. De schrik zit er dus goed in bij enkele gasafhankelijke lidstaten: wat als Rusland – als reactie op mogelijke Europese of Amerikaanse sancties – de gaskraan letterlijk toedraait (een van de gasleidingen richting de EU loopt dan ook door Oekraïne en ging in 2009 al eens drie weken dicht)? De VS laat ondertussen weten dat er al gesprekken gevoerd worden met Qatar om LNG in te voeren, mochten er gastekorten ontstaan. Toch maakt dit dat sommige Europese lidstaten terughoudend zijn om zware sancties te nemen tegen de Russen.
• Oekraïne is geen geïsoleerd voorval: heel wat lidstaten aan de Europese buitengrens met Rusland (de Baltische staten, Polen …) voelen aan dat de spanningen hoog oplopen. Denk dan aan de Russische bemoeienissen in Wit-Rusland (de Baltische staten vangen heel wat Wit-Russische vluchtelingen op), de hybride oorlogvoering met vluchtelingen aan de grens met Polen …

Daarnaast zorgt een het conflict in Oekraïne ook voor enkele concrete uitdagingen waar de EU een antwoord op moet zien te bieden:

• Een toenemende vluchtelingenstroom richting de EU: het conflict in Oekraïne bracht ondertussen al meer dan 3,7 miljoen vluchtelingen op de been die op zoek naar veiligheid, hun thuisland verlieten. Zo'n 2,5 miljoen Oekraïners kwamen zo in Polen terecht Daarbovenop zouden er meer dan 6,5 miljoen Oekraïners ontheemd zijn in eigen land. Deze nieuwe vluchtelingencrisis legt de vraag of en hoe de EU hierop een antwoord kan bieden opnieuw op tafel.
• Hoewel het onderpresteren van het Russische leger vragen doet rijzen over de militaire slagkracht van Rusland, blijft de situatie erg gespannen aan de buitengrenzen van Europa. Daarenboven uitte Poetin al sinds het begin van het conflict in Oekraïne enkele nucleaire dreigementen, die los van hun waarschijnlijkheid toch vooral voorzichtigheid en waakzaamheid met zich meebrengen langs Europese zijde.

Deze toenemende spanningen en mogelijke belangenconflicten zorgden ervoor dat de Europese landen – opnieuw - erg verdeeld reageerden. Terwijl er in de Baltische staten snel oorlogstaal klonk, trokken Duitsland en Frankrijk lang de diplomatieke kaart. Het ontbreken van een hecht Europees leger speelde hier uiteraard ook een rol (we zijn op dit moment door gebrek aan munitie en aangepast materiaal niet in staat om militair tussen te komen). De toenemende druk op het Europese continent als een direct gevolg van het conflict in Oekraïne, maakt echter dat een coherent Europees sanctiepakket niet langer kon uitblijven. Ondertussen lanceerde de Europese Commissie een vijfde sanctiepakket, waardoor onder meer een importverbod op Russische steenkool en beperkingen op de import van Russische olie op tafel komen te liggen. Daarnaast gaan enkele Europese lidstaten over tot steeds concretere vormen van militaire steun. Zo stelde Tsjechië, naast EU-lidstaat ook een NAVO-partner, enkele tanks ter beschikking van het Oekraïense leger.